ഏറ്റവും വലിയ മത സമ്മേളനമായ ഉത്തര്‍പ്രദേശിലെ പ്രയാഗ്രാജില്‍ നടക്കുന്ന മഹാ കുംഭമേളയെക്കുറിച്ചാണ് ലോകം മുഴുവന്‍ സംസാരം. 12 വര്‍ഷത്തിലൊരിക്കല്‍ ആഘോഷിക്കുന്ന ഈ മഹത്തായ ഉത്സവം, 144 വര്‍ഷങ്ങള്‍ക്ക് ശേഷവും കൂടുതല്‍ ആവേശത്തില്‍ തുടര്‍ന്നുകൊണ്ടിരിക്കുകയാണ്. ഒരു മഹാകുംഭവുമായി ബന്ധിപ്പിച്ച ‘നാഗസാധു’ ക്കളും മറ്റ് സന്യാസിമാരും വിശ്വാസധാരയുമൊക്കെ വികസിക്കുന്നതാണ് മഹാകുംഭമേളയുടെ ചരിത്രം. വിശ്വാസത്തിന്റെ മൂര്‍ത്തിമദ്ഭാവം പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കുന്ന കുംഭമേള ഒരിക്കല്‍ മുഗള്‍ ഭരണാധികാരികളെ സന്യാസിമാര്‍ യുദ്ധത്തില്‍ തോല്‍പ്പിച്ചതും ‘സമുദ്രമന്തന്‍’ പോലെയുള്ള പാരമ്പര്യത്തെ ഭയന്ന ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ കുംഭമേള അവസാനിപ്പിക്കാന്‍ ഗൂഢാലോചന നടത്തിയതും ഉള്‍പ്പെടെയുള്ള രസകരമായ ചരിത്രങ്ങള്‍ കൂടി ഇഴപിരിഞ്ഞു കിടക്കുന്നതാണ് ‘മഹാകുംഭമേള’.
ബ്രിട്ടീഷുകാരുടെ കാലത്തിന് മുമ്പുള്ള ഇന്ത്യാ ചരിത്രത്തില്‍ ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും സ്വേച്ഛാധിപതിയായി ഓര്‍ക്കപ്പെടുന്ന ദുറാനിയാണ് കുംഭമേളയുടേയും സന്യാസിമാരുടെയും ആദ്യ ചൂടറിഞ്ഞയാള്‍. ദുറാനി രാജവംശത്തിലെ അഹമ്മദ് ഷാ ദുറാനി എന്ന അബ്ദാലി ഒരിക്കല്‍ ഗോകുലം, വൃന്ദാവനം തുടങ്ങിയ പുണ്യനഗരങ്ങളെ അശുദ്ധമാക്കാന്‍ ശ്രമിച്ചു. ഒരു ഭരണാധികാരിയും അബ്ദാലിയുടെ സൈന്യത്തെ നേരിടാന്‍ ധൈര്യപ്പെട്ടിരുന്നില്ല. എന്നാല്‍ ഹിമാലയത്തില്‍ നിന്നും തിരിച്ചുവരികയായിരുന്ന നാഗാ സാധുക്കള്‍ അബ്ദാലിയുടെ സൈന്യത്തെ വെല്ലുവിളിച്ചു.
മറ്റൊരിക്കല്‍ കുംഭമേളയുടെ കാലത്ത് മുഗളന്മാരുടെ പ്രധാന ഭരണാധികാരികളില്‍ ഒരാളും ഫറൂഖാബാദിലെ നവാബുമായിരുന്ന അഹമ്മദ് ഖാന്‍ ബംഗഷും കുംഭമേളയുടെ ചൂടറിഞ്ഞിട്ടുണ്ട്. 1791 ലെ ഗസറ്റിയറിലെ രേഖപ്പെടുത്തലുകളില്‍ അലഹബാദ് കോട്ട ഉപരോധിച്ചതിന്റെ ചരിത്രത്തില്‍ ആയിരക്കണക്കിന് നാഗാ സാധുക്കള്‍ ആയുധമെടുത്ത് ബംഗാഷിന്റെ സൈന്യത്തിനെതിരെ പോരാടിയത് കൂടി വ്യക്തമാക്കിയിട്ടുണ്ട്. മൂന്നു മാസത്തോളം നീണ്ടുനിന്ന പോരിനൊടുവില്‍ ബംഗാഷിന് പിന്‍വാങ്ങേണ്ടി വന്നെന്നാണ് സൂചനകള്‍.
1666-ല്‍ കുംഭമേളയില്‍ ഔറംഗസേബിന്റെ സൈന്യം ഹരിദ്വാര്‍ ആക്രമിച്ചപ്പോഴും നാഗ സാധുമാര്‍ അവസരത്തിനൊത്തുയര്‍ന്നു. മുഗളന്മാരുടെ പതനത്തിനുശേഷം ബ്രിട്ടീഷുകാരുടെ കാലത്തും കുംഭമേള ഭരണാധികാരികളെ ഭീതിയുടെ നിഴലിലാക്കിയിട്ടുണ്ട്. കുംഭ സമ്മേളനങ്ങളുടെ വ്യാപ്തിയില്‍ ആദ്യം കൗതുകം തോന്നിയ ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍, 1857 ലെ വിപ്ലവത്തിന് ശേഷം വലിയ ജനക്കൂട്ടത്തിന് പ്രക്ഷോഭങ്ങള്‍ ഉണ്ടാക്കാനുള്ള സാധ്യതയെക്കുറിച്ച് ജാഗ്രത പുലര്‍ത്തി. കുംഭമേള തീര്‍ത്ഥാടകര്‍ക്ക് കര്‍ശനമായ നിരീക്ഷണവും നിയന്ത്രണങ്ങളും ഏര്‍പ്പെടുത്തി.
മഹാകുംഭത്തിന്റെ സാധ്യത മനസ്സിലാക്കിയ ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ തീര്‍ത്ഥാടകരില്‍ നിന്ന് നികുതി ഈടാക്കിയിട്ടുണ്ട്. 1796-ല്‍ മേജര്‍ ജനറല്‍ ഹാര്‍ഡ്വിക്ക് ഹരിദ്വാര്‍ കുംഭത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ഒരു ഔദ്യോഗിക റിപ്പോര്‍ട്ട് ആദ്യമായി തയ്യാറാക്കി. 1810 ആയപ്പോഴേക്കും അവര്‍ റെഗുലേറ്റിംഗ് ആക്ട് പ്രകാരം ഔദ്യോഗികമായി നികുതി പിരിക്കാന്‍ തുടങ്ങി. ഈ പ്രയാസങ്ങള്‍ക്കിടയിലും തീര്‍ത്ഥാടകരുടെ ഭക്തി ഒരിക്കലും കുറഞ്ഞില്ല. ഇത് കുംഭം ലാഭകരമായ ഒരു സംരംഭമായി കാണാന്‍ ബ്രിട്ടീഷുകാരെ പ്രേരിപ്പിച്ചു.
എ.ആര്‍. റീഡിന്റെ 1882-ലെ അക്കൗണ്ടില്‍ 20,228 രൂപ ചെലവായതായി കണക്കാക്കു ന്നുണ്ട്. ഈ തുക ഇന്നത്തെ ദശലക്ഷങ്ങള്‍ മുല്യമുള്ളതാണ്. ക്ഷുരകര്‍, തോട്ടക്കാര്‍, തോണിക്കാര്‍, കച്ചവടക്കാര്‍ എന്നിവരില്‍ നിന്നുമായിരുന്നു നികുതി പിരിച്ചത്. 1870-ഓടെ, വരുമാനം കൂട്ടാനും ഭരണം പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുന്നതിനുമുള്ള ഉപാധിയാക്കി ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ കുംഭമേളയെ കാണാന്‍ തുടങ്ങി. സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന് ശേഷം 1954-ല്‍ നടന്ന ആദ്യ കുംഭമേളയിലേക്ക് ലക്ഷക്കണക്കിന് ഭക്തരെ ആകര്‍ഷിച്ചു. ഇപ്പോള്‍, 144 വര്‍ഷ ങ്ങള്‍ക്ക് ശേഷം ഈ വര്‍ഷത്തെ മഹാകുംഭത്തോടെ, അത് ആഗോള റെക്കോര്‍ഡു കള്‍ തകര്‍ത്തിരിക്കുകയാണ്. ലോകമെമ്പാടുമുള്ള വിനോദസഞ്ചാരി കളാണ് എത്തുന്നത്.
